در سال هاي اخیر چاقی کودکان تبدیل به یک معضل بزرگ در زمینه بهداشت جوامع شده است. مطالعات علمی نشان
داده اند که چاقی در کودکان ارتباط تنگاتنگی با مشکلاتی همچون مقاومت به انسولین، سندروم متابولیک، فشار خون
بالا، دیابت نوع دو، سندروم تخمدان پلی کیستیک، آپنه خواب و حتی عوارض روانی مثل افسردگی و اضطراب در همان
کودکی و سنین بزرگسالی دارد.این موارد نیز به نوبه خود اثر مخربی بر کیفیت و طول زندگی افراد مبتلا خواهند داشت.
کودکانی که دچار اضافه وزن هستند چهار برابر بیشتر از سایر کودکان در معرض چاقی دوره نوجوانی می باشند. در ادامه
نیز حدود 80 درصد نوجوانانی که دچار درجاتی از چاقی هستند در زندگی بزرگسالی نیز چاق خواهند بود.
با این که مشکلات هورمونی و ژنتیک می توانند نقشی اساسی در ایجاد چاقی در سنین پایین داشته باشند، اغلب موارد
چاقی کودکان به علت عادات غذایی ناسالم و کمبود فعالیت هاي فیزیکی می باشد.
تعریف :
هر کودکی که سنگین تر از همسن هاي خود می باشد دچار چاقی نیست. طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت چاقی
وجود مقادیر زیاد از حد بافت چربی در بدن است که سلامت فرد را تحت تاثیر قرار می دهد.
متخصصان براي تعیین چاقی از شاخص هاي مختلفی استفاده می کنند که پر استفاده ترین آن ها شاخص توده بدنی یا
به اختصار (BMI (می باشد. شاخص توده بدنی نسبت وزن به قد را می سنجد. عدد محاسبه شده در نمودار هایی از
پیش ترسیم شده که بر اساس BMI کودکان همسن و همجنس کودك شما می باشند جایگذاري می شود و بر اساس
آن وجود و درجه چاقی بررسی می شود. چاقی می تواند درجات مختلفی داشته باشد که شامل اضافه وزن، چاقی و چاقی
شدید می شود .
پس از جایگذاري BMI کودك در نمودار مربوطه کودکانی که در صدك 99 و بالاتر هستند دچار چاقی شدید، کودکانی
که در صدك هاي 95 تا 99 هستند دچار چاقی و کودکانی که در صدك هاي بین 85 تا 95 هستند دچار اضافه وزن
هستند.
البته از آن جایی که شاخص BMI به طور مستقیم میزان چربی بدن را نمی سنجد معیاري قطعی براي تشخیص چاقی
نیست. از همین روست که تشخیص چاقی در کودکان باید توسط یک فرد متخصص در این زمینه گذاشته شود. بنابراین
اگر در مورد افزایش وزن کودك خون نگران هستید بهتر است کودکتان توسط یک متخصص ویزیت شود.
متخصصان معمولا براي تشخیص چاقی علاوه بر شاخص BMI از مشخصات ظاهري کودك، رژیم غذایی کودك، سابقه
ي چاقی در خانواده و نمودار افزایش وزن کودك استفاده می کنند. همچنین از سطح خونی قند و کلسترول و برخی
هورمون ها جهت رد علت هاي پزشکی استفاده می کنند.
علل :
همانطور که پیش از این نیز گفتیم مشکلات هورمونی و ژنتیکی از علل نادر چاقی هستند و اکثر موارد چاقی مرتبط با
سبک زندگی ناسالم می باشد.
در اینجا به طور مختصر به بررسی فاکتور هایی می پردازیم که احتمال بروز چاقی در کودکان را افزایش می دهند.
1 -رژیم غذایی نامناسب : مصرف بیش از اندازه غذاهاي پرکالري مثل فست فود ها، انواع دسر، شکلات، آبنبات، آبمیوه
هاي غیر طبیعی، نوشابه، نوشیدنی هاي انرژي زا و انواع شیرینی از قبیل کیک ها و دونات همگی می توانند عامل ایجاد
یا پیشرفت چاقی باشند.
2 -تحرك کم : میزان کم فعالیت هاي فیزیکی و ورزش هاي هوازي و مشغولیت بیش از اندازه به فعالیت هاي بدون نیاز
به تحرك مثل تماشاي تلویزیون و بازي هاي کامپیوتري باعث چاقی می شود.
3 -اختلالات خواب : کودکان نیاز به خواب بیشتري نسبت به بزرگسالان دارند. در مطالعات نشان داده شده که کمبود
خواب و استراحت ناکافی با بروز چاقی مرتبط می باشد.
4 -چاقی در سایر افراد خانواده : کودکانی که والدین یا خواهر و برادران چاق دارند شانس بیشتري براي چاقی دارند.
علت آن می تواند مربوط به عادات غذایی خانواده، ژنتیک یا فاکتور هاي مربوط به آموزش و تربیت در سنین پایین باشد.
5 -اختلالات اضطرابی و بی حوصلگی : وجود اضطراب چه به صورت اولیه و چه به صورت ثانویه (تحت تاثیر اضطراب در
والدین)در کودکان می تواند باعث پرخوري ایشان شود، همچنین دیده شده که بی حوصلگی،بی کاري و تنهایی کودك
باعث می سود کودك زمان خود را به صرف غذا اختصاص دهد.
6 -سطح اقتصادي خانواده : همانطور که سطح اقتصادي پایین خانواده با سوء تغذیه مرتبط است، دیده شده که سطح
اقتصادي بالاتر و توانایی خانواده در فراهم کردن خواسته هاي کودك با تغذیه بیش از حد همراه است و کودکان این
خانواده ها بیشتر در معرض چاقی هستند.
7 -علل پزشکی شامل ژنتیک، اختلالات هورمونی و برخی دارو ها : تا کنون بیش از 600 ژن کشف شده که وجود آن ها
با چاقی مرتبط است. برخی بیماري هاي هورمونی که شایع ترین آن ها کم کاري تیروئید می باشد با چاقی مرتبط
هستند. بسیاري دارو ها نیز باعث چاقی می شوند. به طور مثال کورتون ها که به طور شایعی در بیماري هاي مرتبط با
خودایمنی مصرف می شوند داراي عارضه چاقی هستند. براي تشخیص نیاز به بررسی این عوامل بهتر است با متخصصین
مشورت کنید.
عوارض :
عوارض چاقی می توانند به دو دسته کلی فیزیکی و اجتماعی/روانی تقسیم شوند. عوارض فیزیکی در موارد کنترل نشده
چاقی شامل موارد زیر می شود.
* دیابت نوع 2 : علت اصلی آن مقاومت سلول ها نسبت به انسولین می باشد. نقش اساسی انسولین در بدن کمک به
سلول ها براي ورود مولکول هاي قند به داخل سلول است. در افرادي که کالري زیادي مصرف می کنند به علت بالا
بودن میزان قند خون سلول ها به انسولین مقاومت پیدا می کنند.
* افزایش فشار خون و افزایش کلسترول خون : این فاکتور ها می توانند به آهستگی باعث تجمع پلاك هایی در دیواره
عروق شوند و در طولانی مدت باعث افزایش ریسک سکته هاي قلبی می شوند.
* درد مفاصل و استخوان ها : وزن اضافی باعث افزایش فشار روي ناحیه ي کمر، لگن و زانو ها می شود که ممکن است
منجر به آسیب و درد هاي شدید شود.
* مشکلات تنفسی : آسم در کودکان چاق شایع تر است. همچنین آپنه خواب که به دلیل بسته شدن موقت راه هوایی
حین خواب می باشد با چاقی مرتبط است.
* کبد چرب غیر الکلی : ناشی ار تجمع چربی در سلول هاي کبدي می باشد و غالبا بی علامت است ولی در ادامه باعث
آسیب هاي شدید و غیر قابل بازگشت به کبد می شود.
عوارض اجتماعی/روانی می توانند ناشی از تمسخر و قلدري توسط سایر کودکان یا عدم توانایی کودك مبتلا به چاقی در
رقابت با سایر کودکان در ورزش و بازي هاي رقابتی باشد. این آسیب ها باعث احساس سرخوردگی و طرد شدن در
کودك می شود که در ادامه زمینه ساز افسردگی و بسیاري اختلالات اضطرابی می باشد.
پیشگیري :
سال هاست که نهاد هاي بهداشتی دنبال یافتن راه هایی براي کاهش شیوع چاقی بین کودکان بوده اند. مدارس به این
دلیل که تقریبا همه کودکان براي تحصیل به مدرسه میروند و این که مدارس کادر لازم جهت آموزش کودکان را دارند
و موظف به پیروي از قوانین و سیاست هاي مرتبط با سلامت هستند از دیرباز نقطه توجه این نهاد هاي بهداشتی بودهاند.
برنامه هاي زیادي توسط مدارس براي جلوگیري از افزایش شیوع چاقی انجام شده است ولی مطالعات نشان داده اند که
این برنامه ها یا تاثیري نداشتهاند یا تاثیر آن ها در حدي نبوده است که بتواند از همه گیري روزافزون چاقی جلوگیري
کند. این امر علل مختلفی می تواند داشته باشد که از جمله مهم ترین آن ها به وجود آمدن عادت هاي غذایی کودك
قبل از حضور در مدرسه می باشد. دیده شده که حدود یک پنجم کودکان قبل از شروع تحصیل در مدرسه دچار درجاتی
از چاقی هستند.
از این رو در سال هاي اخیر توجه متخصصین به پیشگیري از چاقی در خانواده و شروع آن در سن پیش از مدرسه یعنی
سنی که کودك به تازگی با غذا هاي مختلف مواجه می شود و عادات غذایی و رفتاري اش در حال شکل گیري است
منعطف شده.
در این مطلب به جدید ترین توصیه ها در این زمینه می پردازیم.
1 -نمونه خوبی براي کودکتان باشید : کودکان بیش از آن که به دستورات شما توجه کنند به رفتارتان توجه می کنند.
عادات غذایی و میزان فعالیت شما توسط فرزندتان الگوبرداري می شود. شاید موثر ترین روش پیشگیري از چاقی در
کودکتان این باشد که در ابتدا خودتان توصیه هاي مربوط به چاقی را جدي بگیرید و سبک زندگی سالمی اتخاذ کنید.
2 -میوه ها و سبزیجات را در برنامه غذایی خود بگنجانید : میوه ها و سبزیجات علاوه بر کم کالري بودن منبع خوبی
براي فیبر و ویتامین ها هستند.
3 -مصرف فست فود ها و نوشیدنی هاي شیرین شده با قند را محدود کنید : این غذا ها به علت داشتن چربی و شکر
زیاد بسیار پر کالري هستند. مصرف گهگاه آن ها شاید ضرر چندانی نداشته باشد ولی هرگز اجازه ندهید مصرف آن ها به
عادت تبدیل شود.
4-صفحه هاي نمایش را با ارتباطات سالم خانوادگی جایگزین کنید: از غذا خوردن حین تماشاي برنامه هاي تلویزیونی
بپرهیزید و آن به عنوان فرصتی براي به اشتراك گذاشتن داستان ها و دغدغه هایتان استفاده کنید. حین غذا خوردن
حواستان به حجم غذاي کودك نیز باشد. کودکان نیازي ندارد که به اندازه یک بزرگسال غذا مصرف کند. با مقادیر کم تر
شروع کنید اگر سیر نشد می تواند درخواست غذاي بیشتر کند.
5 -از ذخیره تنقلات و مواد غذایی که براي سلامت کودك مضر هستند خودداري کنید : مصرف گهگاه این مواد به
شرطی که تبدیل به عادت نشود اشکالی ندارد ولی ذخیره آن ها در خانه و در معرض دید کودك باعث تمایل بیشتر
کودك به مصرف آن ها می شود.
6 -میان وعده هاي سالم براي کودك در نظر بگیرید : کودکان به دلیل حجم کمتر دستگاه گوارش و تحرك بیشتر نیاز
بیشتري به میان وعده دارند. به جاي تنقلات از میان وعده هاي کم کالري و داري مواد مغذي براي کودك در نظر
بگیرید و در خانه داشته باشید. پاپ کورن هاي بدون روغن یا ماست هاي طعم دار می توانند گزینه خوبی باشند
7 -از غذا خوردن جلوي تلویزیون بپرهیزید : غذا خوردن حین تماشاي تلویزیون یا انجام بازي هاي کامپیوتري می تواند
باعث عدم احساس سیري می شود و مصرف بیشراز نیاز غذا شود.
8 -مدت زمان بی تحرك نشستن کودك را محدود کنید : مرکز کنترل و پیشگیري از بیماري هاي ایالات متحده
(CDC (توصیه می کند که کودکان بیش از دو ساعت در روز مشغول به فعالیت هاي بدون تحرك نباشند. مدت زمان
تکلیف و انجام کار هاي مدرسه را که کم کنید متوجه می شوید که زمانی که کودك براي برنامه هاي تلویزیونی و بازي
هاي کامپیوتري می گذارد باید بسیار محدود باشد.
9-کودکان را به فعالیت هاي پرتحرك تشویق کنید : ورزش به علت تکراري بودن اغلب براي کودکان خسته کننده ست .
بازي هاي فیزیکی مثل قایم باشک و گرگم به هوا علاوه برپر تحرك بودن باعث سرگرمی کودکان می شود. CDC
توصیه می کند که کودکان روزانه حداقل یک ساعت را به فعالیت هاي پرتحرك اختصاص دهند.
10 – فعالیت هایی بر اساس علایق فرزندتان در نظر بگیرید: علایق کودکتان را بیابید و با خلاقیت خودتان آن ها را
تبدیل به فعالیت هاي فیزیکی کنید به طور مثال اگر کودکتان به کار هاي هنري علاقه مند است با او به طبیعت بروید و
سنگ هاي رنگی جمع کنید تا بتواند با آنها کاردستی درست کند یا اگر به مطالعه علاقه مند است براي امانت گرفتن
کتاب هاي مورد علاقه اش تا نزدیک ترین کتابخانه پیاده روي کنید.
11 -در ارتباط با ساعت خواب کودك سخت گیر باشید : کودکان پیش از سن مدرسه به 11 تا 13ساعت خواب نیاز
دارند. کودکان سنین بین 6-12 سال بین 9 الی 12 ساعت خواب نیاز دارند. در سنین 13 تا 18 سال بین 8 الی10
ساعت خواب نیاز دارند. مطالعات نشان داده اند که خواب کمتر از نیاز باعث چاقی می شود.
درمان :
درمان چاقی در مواردي که علت آن مربوط به اختلالات پزشکی می باشد مرتبط با بیماري زمینه اي آن است.
در سایر موارد غالبا درمان به صورت تغییرات سبک زندگی، ورزش و دستورات غذایی می باشد. بر خلاف چاقی در
بزرگسالان هدف از درمان چاقی در کودکان کاهش وزن نمی باشد. بلکه هدف کاهش سرعت وزن گیري یا ثابت نگه
داشتن وزن است که با رشد کودك چاقی کم کم از بین برود. رژیم هاي سخت گیرانه و کاهش وزن می تواند باعث سوء
تغذیه و اختلالات رشد در کودکان شود.
درمان هاي دارویی و جراحی تقریبا هیچ نقشی در درمان چاقی کودکان ندارند و فقط در بعضی موارد در بین نوجوانانی
که چندین نوبت موفق به کنترل وزن با تغییرات غذایی و سبک زندگی نشده اند، استفاده می شود